Ik ben weer aan het schrijven... Bekijk Mooie Dingen

De Wet van Behoud van Ellende

Geschreven door Huib, gepubliceerd op 13/07/18

De huidige gezondheidszorg heeft één groot probleem. Dit heeft niets te maken met een gebrek aan technologie of aan gespecialiseerde kennis. Het is vooral het medische vooroordeel of Pavlov-reactie dat nieuwe, complexe ziekten wel een psychologische oorsprong ‘moeten’ hebben, wanneer ze buiten het bereik van het huidige paradigma vallen met bijbehorende beperkte diagnostische mogelijkheden. Binnen een systeem dat wordt bestuurd vanuit financiële motieven en dat wordt gemanipuleerd om geld te verdienen aan ziektes – of de ontkenning ervan – raken steeds meer patiënten en hun toegewijde mantelzorgers verloren, geïsoleerd, gefrustreerd en wanhopig door de feitelijke zorg die zij ontvangen. Dankzij sociale media vinden deze mensen elkaar en beginnen ze zichzelf te organiseren. Ik geloof echt dat de vele Facebook-groepen voor Lyme en ME veel meer zelfmoorden hebben voorkomen dan die nu al plaatsvinden. Meer mensen overleven nu, maar is overleven genoeg?

“Er is niets buiten jezelf dat je ooit in staat stelt om beter, sterker, rijker, sneller of slimmer te worden. Alles zit van binnen. Alles bestaat. Zoek niets buiten jezelf” – Miyamoto Mushashi, beroemde Japanse samurai (1643)

Enige context

Lyme en ME worden nog steeds ‘opkomende ziekten’ genoemd, hoewel ze al bijna een halve eeuw bestaan. Hoewel de Wereld Gezondheid Organisatie (WHO) ICD codes voor acute Lyme heeft en een niet-specifieke voor ME, heeft niemand enig idee hoeveel miljoenen mensen er nu aan lijden. Vanwege deze onvolledige ICD-codes is dataverzameling in alle 150 VN-lidstaten gekleurd of niet-bestaand.

Miljarden dollars worden aan Zika besteed (met ofwel nul ofwel een onbekend aantal gevallen), terwijl er bijna 40 jaar lang nauwelijks overheidsgeld is uitgegeven aan ME of Lyme. Volgens Willy Burgdorfer, de wetenschapper die in 1982 de spirocheet ontdekte die Lyme veroorzaakte, ging sindsdien al het geld naar die mensen die hetzelfde hebben geproduceerd: “niets”.

Richtlijnen zijn gebrekkig en gekaapt door verzekeraars. Flagrante voorbeelden zijn de Engelse (niet zo) ‘NICE’-richtlijnen voor ME, die gebaseerd waren op frauduleus onderzoek of de tunnelvisie achter de (ook niet erg) NICE Lyme-richtlijnen voor Engeland en Wales. Het NICE-comité dat de richtlijnen voor de ziekte van Lyme ontwikkelde, beperkte bijvoorbeeld het literatuuronderzoek met uitzondering van het vroege voorbeeld dat de chronische ziekte van Lyme beschrijft. Volgens onderzoeker Michael Cook genereerde hun literatuuronderzoek meer dan 1800 pagina’s aan gegevens, meer dan 900 pagina’s gerelateerd aan “testen” en werd alles behalve 126 onderzoeken uitgesloten. Tenslotte zijn ook de gegevens van deze 126 artikelen genegeerd bij de ontwikkeling van de nieuwe ‘richtlijnen’, die door Britse artsen voor waar aangenomen worden.

Ernstige belangenconflicten werden niet vermeld en politici die opkomen voor deze gemarginaliseerde patiëntengroepen werden beschuldigd van ‘ongepast gedrag voor een parlementslid’ (MP), door dezelfde wetenschapper die door verzekeraars werden betaald om de kosten op de kosten te verhalen door patiënten naar de psychiatrie te sturen. Het Britse parlementslid Carol Monaghan die de petitie voor het ME-debat had geleid, reageerde op treffende wijze op deze beschuldiging: “Ik zeg tegen professor Sharpe dat als ik naar mijn kiezers luister, onderzoek naar hun zorgen doe, als gevolg daarvan actie onderneem en dit “onbetamelijk” is, ik daar aan schuldig ben. Als parlementsleden niet bereid zijn om op te komen voor de meest kwetsbaren in de samenleving, welke hoop hebben we dan?” Precies

In Denemarken probeert dezelfde psychiater Per Fink, die een hoofdrol speelde in de film Unrest vanwege de medische ontvoering van een ernstig zieke Deense vrouw, opnieuw een ernstig zieke jongedame weg te halen van haar ouders, ondersteund door gewapende politie. Hij is degene die steeds variaties van ‘SOLK‘ verzint en heeft onlangs zijn nieuwste uitvindingen (BSS: Bodily Stress, Bad Science or Bull Shit Syndrome) in het Deense gezondheidssysteem weten te krijgen. De advocate van het gezin heeft de zaak nu bij de politie gemeld, omdat soortgelijke ‘evidence-based’ interventies mensen hebben gedood.

Een Britse arts mag meer dan 600 patienten in een ziekenhuis in Londen vermoorden, ondanks klachten van familie sinds 1991, terwijl Lyme-artsen worden gestraft voor ‘onvoldoende gegevens bijhouden’ of voor ‘commercialisering van de gezondheidszorg’, simpelweg door wel 5 stoelen in hun infuus-kamer te hebben. Ziekenhuizen hebben er honderden. Max Weber definieerde de Staat als een ‘menselijke gemeenschap die met succes het monopolie claimt van het legitieme gebruik van fysieke kracht’. Ik vraag me af hoe lang de leden (burgers) dit zullen toestaan, wanneer deze kracht wordt toegepast op de meest kwetsbaren in de samenleving. Deze schokkende gang van zaken is waarom de Verenigde Naties (VN) de huidige status-quo heeft aanvaard als schending van mensenrechten tegen Lyme en ME-patiënten, hun ouders en de artsen en wetenschappers die voor hun rechten opkomen. Dus wat betekent dit? Zal de VN ingrijpen voor deze misbruikte patiëntengroep? Hoe? Door Denemarken of Londen te bombarderen?

Het feit dat de vraag, waarom de VN – slechts enkele weken na ons laatste bezoek aan Geneve – nu nog steeds niet heeft ingegrepen, me nu meerdere keren per dag door patiënten wordt gesteld (met veel emotionele druk op mij om ze volgende week te ‘redden’), is een duidelijk teken van voorspelbare dynamiek in de laagste groep van een sociaal systeem. Een dynamiek die vaak wordt gekenmerkt door kwetsbaarheid, die snel overslaat in passief-agressieve interactie, wat altijd leidt tot de ‘self-fulfilling prophecy’ om door de andere groepen in hetzelfde systeem als ‘slachtoffers’ te worden beschouwd – en te worden weggezet als een ‘ander soort mensen’.

Na enkele jaren in deze subgroep te hebben doorgebracht, voelt het nu gepast om enkele inzichten uit mijn oude vak (bedrijfseducatie) aan te reiken om de effectiviteit te helpen vergroten van patiënten, die weigeren langer ‘geduldig’ te blijven. Hier zijn enkele inzichten om samen te werken om jezelf te redden in plaats van je afhankelijk op te stellen van anderen, terwijl je het proces onbewust wellicht saboteert.

Sociale systeemdynamica

Barry Oshry’s levenswerk was het bieden van inzichten in de verborgen inter- en intra-groepsdynamica van deze systemen, om zo individuele mensen te voorzien van verschillende opties om aan te relateren en om bewust te leren handelen om een ander resultaat te behalen. Hoewel zijn simulatie ‘Powerlab’ oorspronkelijk een week-lange leerervaring was in Cape Cod, Florida, is de leercontext later aangepast tot een workshop van één dag. De workshop was een van mijn specialisaties in internationale bedrijfseducatie. 

Ieder sociaal systeem in onze huidige samenleving heeft de vorm van een piramide met verschillende lagen, die door Oshry Tops, Middels en ‘Bottoms’ werden genoemd. De titel ‘Bottom’ is bewust zo gekozen, omdat het een denigrerende bijklank heeft. De dynamiek werkt hetzelfde bij allerlei soorten mensen: zeer ervaren ondernemers, professionals, artiesten, jonge studenten, wetenschappers,enzovoort. De workshop was een van mijn specialisaties in internationale bedrijfseducatie en laat een dynamiek zien die iedereen herkent, maar die normaal verborgen blijft: de onbewuste menselijke conditie die in groepen zorgt voor voorspelbare interacties en ervaringen binnen en tussen groepen. Zakelijke klanten betaalden 15.000 euro voor een dag, omdat ze er zoveel uithaalden: de mogelijkheid samen iets anders te gaan doen in plaats van de voorspelbare ellende die de doorsnee ‘georganiseerde domheid’ zou produceren. Meestal wordt dit het ‘normale leven’ of de ‘organisatiecultuur’ genoemd in een werkcontext. 

Een groep deelnemers wordt willekeurig verdeeld in ‘Bottoms’, Middels, Tops en Cliënten – met enig fysiek verschil ter verduidelijking van de verschillen in hun “vrijheidsgraden”. Tape wordt gebruikt om de ‘muren’ van de organisatie te symboliseren , de Tops hebben een grotere en lichtere ruimte dan de ‘Bottoms’ (die zitten op nogal ongemakkelijke stoelen, en moeten om één of andere reden werken zonder schoenen). Cliënten hebben vragen aan de organisatie, geld om voor goed werk te betalen en de verwachting om gewoon geholpen te worden. Een werkdag duurt 12 minuten, en na een ‘werkweek’ en verschillende evaluaties eindigt de workshop zelf en verandert deze in een krachtig, transformationeel gesprek. 

Achteraf gezien nemen alle deelnemers tot ieders verbazing hun rol binnen enkele seconden aan – met inbegrip van lichaamshouding, ander taalgebruik en zelfs lichaamsgeur, want de Bottoms gingen vaak letterlijk stinken – en zouden ze ook geloven dat het echt hun vrije keuze was om zo te handelen. De geforceerde verwarring van de setting (weinig tijd, geen echte structuur, nieuwe klanten die allemaal tegelijk binnenkomen) leidde tot voorspelbaar handelen van iedere subgroep – zowel binnen hun eigen groep als tussen de subgroepen. 

De Tops probeerden zich terug te trekken uit de chaos en namen maar aan dat ze vooral met een PLAN moesten komen; bij voorkeur een ‘visie’ zodat het geloofwaardiger en inspirerend zou klinken. Tegen de tijd dat ze een paar (vaak betekenisloze) zinnen geproduceerd hadden tijdens hun ‘retraite’, was het leven inmiddels gewoon doorgegaan binnen de organisatie en verstoorde het plan alleen maar wat de anderen al op eigen initiatief aan het doen waren. Vaak geërgerd door hun vergeefse goedbedoelde inspanningen, schakelen de Tops vervolgens over naar machtsvertoon om de controle over de processen te krijgen. Hetgeen weer resulteerde in wrok, heimelijke of open protesten, rondrennende Middels en verbijsterde Cliënten. 

De ‘Bottoms’ begonnen best vrolijk en enthousiast met werken voor de Cliënten. Grappen over koude voeten of gaten in sokken werden in eerste instantie graag gemaakt, omdat ze allemaal ‘hetzelfde probleem’ hadden. Bij de eerste trigger – een verkeerde blik, een opmerking of teleurstelling – zou de sfeer veranderen en zorgen dat de ‘Bottom’ groep transformeert tot een muitende, mopperende, gesloten subgroep. Dan beginnen ze met (m)opperen dat ‘iemand anders’ dingen maar op moet lossen en als ‘ze’ dat niet zouden doen, wordt er gewoon wraak genomen door te gaan staken en zo het proces actief te saboteren. Het feit dat ook zijzelf te lijden krijgen van de gevolgen van hun eigen acties (doordat ze bijvoorbeeld geen salaris krijgen, als Cliënten weigeren te betalen voor slecht werk) werd simpelweg weggeredeneerd door anderen wederom de schuld te geven. 

Op dit punt zouden de Middels driftig op en neer gaan rennen tussen de ‘Bottoms’ en de Tops, om te trachten om alle acute problemen op te lossen. Hoe meer ze dit probeerden, hoe meer problemen er ontstonden, waardoor de Middels individueel zo druk en gestrest raakten, dat ze zouden vergeten te coördineren met de andere Middels. Daardoor gingen ze steeds meer uitvallen tegen teleurgestelde Cliënten, die steeds meer als ‘zeurders’ werden beschouwd, maar die gewoon graag iemand met enig gezag hun problemen zagen oplossen. Binnen dagen (of enkele minuten in de workshop) zouden de Middels tekenen van burn-out beginnen te vertonen. 

Macht en machteloosheid in de gezondheidszorg

Een sociaal stelsel is altijd verdeeld in posities met verschillende niveaus van vrijheid en kwetsbaarheid. Een goed voorbeeld is het verkeerssysteem, waarin een moeder met kleine kinderen op de fiets een heel andere ervaring heeft dan een ambtenaar bij V&W. Het maakt niet uit of het gaat om een organisatie of een systeem waarin mensen ‘lid worden’, omdat ze de pech hebben een ziekte zoals (chronische) Lyme of ME te krijgen. Deze twee laatste diagnoses zijn hier met reden vermeld vanwege hun betwiste status – zowel op sociaal vlak als door instellingen. 

De miskende status van Lyme en ME verhoogt de ervaring van isolatie die al aanwezig is in de wereld van de ‘Bottoms’: een beleving van willekeurigheid, kwetsbaarheid, machteloosheid en een groeiend gebrek aan opties of middelen (schoenen) om iets te doen aan hun eigen lot. Dit zorgt voor een ondertoon van wrok en vaak zelfs (passieve) agressie, die ertoe zal leiden dat de andere groepen zich nog meer willen distantiëren. Deze distantiëring wordt vergezeld door de rechtvaardiging dat de ‘Bottoms’ dit aan zichzelf te danken hebben: ‘het zijn immers allemaal zeurpieten, luilakken, aandachtszoekers, die slachtoffer-gedrag vertonen of verkeerd Karma hebben’. Bijna niemand is eerlijk over zijn eigen keuzes, die niet stroken met hun zelfbeeld van een ‘goed mens zijn’ (wat dat ook moge betekenen). 

Daardoor begint de Bottom-groep gelijk te hebben over hun eigen gelijk over de rest van de wereld en begint te praten in beladen, algemene uitspraken over Anderen: “Zie je wel, NIEMAND geeft om ons!” Of de variant: “je krijgt alleen Lyme (door) als je het krijgt”. Deze emotioneel geladen positie en toon creëren een sfeer die me het meest doet denken aan de diepgewortelde religieuze straf van excommunicatie. Als een lid het niet eens is met het geloof van de groep, wordt hij of zij er uit gegooid en verbannen. Er zijn maar weinig mensen die bestand zijn tegen deze groepsdruk. Als kreeften in een mand worden gezet en eentje klimt omhoog, richting mogelijke vrijheid en een toekomst die niet in kokend water zal eindigen, zullen de anderen hem terug sleuren naar de ‘gezelligheid’ van gezamenlijke gevangenschap en de zekerheid van een ellendige toekomst.

Dus gebeurt dit ook in groepen ontevreden en gefrustreerde patiënten, waarin de energie te ‘laag’ is en de ondertoon van de interactie vaak smerig wordt. Degenen die er wel om geven zonder zelf ziek of wanhopig te zijn, zoals ik, zullen op een gegeven moment deze dynamiek gewoon verlaten. Zowel omdat dit ‘naar beneden sleuren’ weinig productief is als omdat het niet een effectieve positie is om de status-quo tussen de verschillende groepen in hetzelfde systeem te verschuiven. Toen ik deze workshops leidde, nam ik er nooit zelf tegelijkertijd aan deel.

Middels, Tops en Cliënten hebben een heel andere visie op en ervaring in hetzelfde systeem en verschillende redenen om om er wel of niet interesse te tonen in de wereld van de Bottoms. In de gezondheidszorg, kunnen deze drie groepen als volgt worden ingedeeld. De Tops zijn de beleidsmakers, commerciële entiteiten zoals verzekeraars die het geld verdelen, en de ‘deskundigen’ zoals auteurs van richtlijnen en wetten die bepalen welke ziekte ‘echt’ is en welke niet. 

De Middels zijn de professionals; zowel de wetenschappers als makers van kennis als de artsen (of concurrerende professionals zoals natuurgeneeskundige therapeuten, zoals mijn vriend Hayo, waarmee ik in Nederland en België lezingen geef) die deze kennis toe passen. De Cliënten kunnen worden beschouwd als het grote publiek, want zij zijn zowel de consumenten van de gezondheidszorg als degenen die samen het systeem financieren als belastingbetalers en die de verplichte verzekeringspremies op moeten hoesten. Ik zou verzorgers, familieleden en vrienden niet in deze laatste groep plaatsen, maar eerder ook bij de ‘Bottoms’, omdat hun ervaring is meestal net zo verschrikkelijk is als die van de patiënten zelf.

Wordt vervolgd

Dus wat kun jij doen om de situatie vooruit te helpen, als je vastzit in de onderste, meest kwetsbare groep in het systeem die gezondheidszorg wordt genoemd? Wat is het meest vruchtbare soort gesprek? Te proberen om anderen ervan te overtuigen dat Lyme of ME echt ‘echt’ is? De helft van jouw actieve tijd besteden aan praten in gesloten Facebook-groepen met lotgenoten? Je terugtrekken uit het gesprek in zo’n groep, wanneer iemand met een andere mening door anderen wordt afgeserveerd?

Ik geloof dat het productiever zou zijn als patiënten actief zouden worden om hun eigen recht op gezondheid te verdedigen, leren zich te verenigen en te organiseren, en om constructief te zijn in plaats van samen te vechten en samen te mompelen dat ‘iemand anders’ ze zou moeten redden. In het tweede artikel over dit onderwerp, genaamd ‘Inzichten in succesvolle pleidooi voor patiënten’, kunt u meer informatie vinden. Ook over waarom ik denk dat het misschien beter is om niet langer het woord ‘patient’ te gebruiken.

Als je dit artikel op prijs stelde, overweeg dan om actief deel te nemen aan mijn educatie- en mensenrechtenwerk door mee te doen aan mijn crowdfund-campagne op Patreon. Mijn educatieve werk wordt zo gefinancierd als ik vind hoe de gezondheidszorg zou moeten worden gefinancierd: zoals de oude Chinese dorpsarts, die door de gemeenschap werd betaald om mensen gezond te houden in plaats van degenen die al ziek waren te behandelen. De Nederlandse vertaling met opties om via Ideal of Bancontact te betalen doen zijn op deze pagina te vinden.

Als je een reactie hieronder achter wilt laten onder dit artikel, stel ik dat op prijs.

drs. Huib Kraaijeveld

Sociaal-psycholoog, auteur van ‘Teken aan de Wand’, voorzitter van de On Lyme Foundation & oprichtend ex-lid van de ‘Ad Hoc Committee for Health Equity in ICD11 Borelliose Codes

Met dank aan Camille en Eva voor de hulp bij deze vertaling. 

 

drs. Huib Kraaijeveld

In: Blog Inspiratie Lyme Media Mensenrechten Sociaal

"Dit boek geeft een perfecte beschrijving van de bezoeking van miljoenen patienten die lijden aan chronische Lyme in vele landen over de hele wereld."
Prof. Christian Perronne, Frankrijk

"Een geschenk van waarheid en passie Dit boek is een geschenk van waarheid, passie en mededogen voor de mensheid."
Mia Morales, Lyme patient, VS

"Ik ontving dit boek letterlijk op de dag dat ik besloot om mijn leven te beëindigen. Huh?! Yep. Ik ben 35 jaar oud en ben daarvan 19 jaar ziek geweest. Nu weet ik waarom: Lyme. Iedereen zou dit boek moeten lezen!"
Miranda, Nederland

"Dit boek biedt een nieuwe, praktische en mensgerichte manier om informatie over gezondheid te benaderen. Het luidt ook een nieuwe tijd in waarin wij samen kunnen werken aan gezondheid en bloei."
Kim Schimmler, arts, Duitsland

"Dit pionierswerk maakte mij glashelder dat "when 'i' becomes 'we', even illness becomes wellness"."
Frans Vermeulen, journalist, Nederland

"In zijn cruciale werk over de Ziekte van Lyme pretendeert Huib Kraaijeveld als toegewijd sociaal onderzoeker niet alle antwoorden te hebben, maar leidt hij ons langs de verontrustende en essentiële vragen."
Prof. Cees Hamelink, professor Communicatiewetenschappen & Mensenrechten, Nederland & Aruba

"Dit boek leest als een thriller! Het raakte mij diep en ik ben er zeker van dat het de toekomst zal veranderen."
Linda Graanoogst, journalist, Nederland

"De tranen over mijn wangen stromen en dat is een goed teken. Dit boek slaat de spijker op z'n kop: mensen met Lyme hebben 'begrip' nodig. Ik zou graag willen dat mijn eigen partner het leest."
Anodea Judith, PhD & auteur, VS

"Wat een bewustmakend perspectief! Huib heeft succesvol een kwantumsprong gemaakt in hoe gewone mensen de Ziekte van Lyme kunnen begrijpen en kunnen managen."
John Wongcw, auteur, Singapore

"Een echte en niet-pretentieuze gids voor verzorgers om Lyme te begrijpen. Dit boek zal je helpen om precies te begrijpen waar jouw vriend doorheen gaat; ongeacht de symptomen die zij hebben. Dit boek kan levens redden!"
Cheryl Versalle, Lyme patient, VS

"Dit boek dat leest als een spannende roman, ware het niet dat het hier om een bloedserieus onderwerp gaat. Het roept op tot bijdragen, schenken en zorgen voor elkaar en onze wereld. Lees en huiver, voel en handel!"
Manfred van Doorn, leiderschapsexpert, Nederland

"Een creatieve en zeer intelligente visie om nog dieper in de wereld van Lyme te duiken, verder te kijken naar jezelf, de ander, maar ook de hele wereld om je heen. Dit gebeurt op een warme manier, zodat je op een krachtige, bevlogen wijze je reis kan vervolgen."
Vriendin van iemand met Lyme, Nederland

"Dit boek geeft aan dat Lyme een seksueel overdraagbare ziekte kan zijn. Dit zal een golf van bewustzijn over de hele wereld veroorzaken. Net als het kind deed in het oude sprookje "De Nieuwe Kleren van de Keizer", dat uitriep: “Maar de keizer is naakt!""
Ola Aniel Petterson, campagneleider SOA's, Zweden

"Wat een briljant sociologisch werk! Ik ben er zeker van dat het veel impact zal hebben."
Professor Neuropathie, Duitsland

"Dit boek is een grote ‘eye opener’, zowel voor vrienden van mensen met Lyme als voor mensen die zelf Lyme hebben. Of eigenlijk ieder ander gezondheidsprobleem."
Martin Möhrke, medisch onderzoeksleider, Europa

"Ik kan geen enkel ander boek meer langer dan twee minuten lezen, in deze hel die 'Lyme' heet. Maar met dit boek kan gewoon niet stoppen! Ik had het al uren geleden weg moeten leggen om het huis schoon te maken. Maar dat lukt gewoon niet."
Ineke, echtgenote van een man met Lyme, Nederland

"Dit boek is een verademing om te lezen. Het biedt de lezer zacht kaarslicht en kameraadschap rondom het kampvuur op een donkere en vaak eenzame reis."
Laura Bruno, intuïtieve Lyme expert, VS

"Een erg eerlijke en toch geestige manier om de mensen met Lyme te helpen. Dit boek staat vol ideeën hoe je jouw zieke dierbare kan helpen op zijn reis, als reisgenootn op deze bizarre reis bizarre reis die ‘Lyme” heet."
Lisa Hilton, Lyme activiste, VS

"De persoonlijke ervaringen en de scherpe geest van de auteur zorgen samen voor een ongelooflijk inspirerend en bewustmakend boek, met een visie die aan de voet staat van een nieuw tijdperk van hernieuwde onderzoeken, visies en behandelmethoden."
Kara, ex-patiënte ziekte van Crohn, Nederland

"UItdagend, informatief en erg goed leesbaar! Dit is een absolute 'eye-opener' voor diegenen die zich niet bewust zijn van wat de reis van Lyme allemaal omvat."
Terri Mackinnon-Cross, President WorldLymeDay.com, Canada

"Dit boek samen lezen was als een pleister op een open wonde."
Sara, Lyme patiënte, België

"Heel indringend geschreven op basis van intensieve, bijna existentiële persoonlijke ervaringen, geeft dit boek een helder overzicht van alle relevante informatie voor zowel patiënten als omstanders."
Jan Eendebak, oud-voorzitter Stichting Tekenbeetziektes, Nederland

"Een verademing om te lezen, geschreven door een ervaringsdeskundige die met veel toewijding zijn pad met ons deelt, en briljant geschreven."
Muna, moeder van een dochter met chronische Lyme

"Speels, schrikbarend, informatief en bemoedigend tegelijk."
Merel, kinesiologe, Nederland

"Uitdagend en inzicht gevend. Ik heb dit boek aan vele van mijn patiënten 'voorgeschreven' en bij de meeste werd verbazing gevolgd door herkenning. Een absolute aanrader voor iedereen met (nu nog) onverklaarbare klachten."
Duco Kanij, Osteopaat, Nederland

"Een absolute aanrader voor iedereen rondom Lyme of voor diegene die graag meer willen weten. Het boek begeleidt u door een labyrint met de wegwijzers alvast op de juiste plek."
Eugenie van der Linden, ex-Lyme patiënte en therapeut, Nederland

"Teken aan de Wand is een absolute 'must read' voor iedereen! Voor patiënten, voor familie en vrienden en voor artsen om te leren dat ze niet te snel 'onverklaarbare' klachten mogen afdoen als 'psychisch'!"
Anne Fierlafijn, arts, België

"Dit is anders dan ieder ander boek dat ik over Lyme heb gelezen. Het appelleert aan een hoger bewustzijn en is op een introspectieve manier analytisch, waardoor het prettig is om te lezen. Dit boek doet op een hartverwarmende manier inzien dat geen Lyme patiënt ooit alleen is."
Thomas Grier, bioloog, VS

"Dit boek laat zien hoe zorgzame vrienden in kunnen grijpen door hulp en bondgenootschap te bieden bij een potentieel ernstige en zeer complexe ziekte, die nog steeds slecht wordt begrepen door de mensheid."
Kenneth Liegner, arts, VS

Bekijk hoe wij omgaan met persoonsgegevens in onze Privacyverklaring.